به گزارش فرهنگ امروز به نقل از ایبنا؛ مفهوم فلسفه با پدیداری به نام «نگارش» ذاتی به هم پیوسته دارند. چه آنکه فلسفه مادر تمام علوم است و فیلسوف برای بیان عقاید خود راهی جز نوشتن ندارد. بنابراین اینکه ننویسی اما فیلسوف باشی، یک جمله پارادوکسیکال است، اما در جهان اندیشه فیلسوفانی که نمی‌نوشتند، اما به فلسفه هم شهرت داشتند. با این اوصاف اما اینکه به طور کسی توانایی نوشتن نداشته باشد اما به فلسفه شهرت داشته باشد، تاریخ تفکر بشری – شاید بجز یک نفر – دیگر کسی را به خود ندیده باشد.
آیت‌الله فاضل تونی که بود؟
در بین معاصران فیلسوف مهمی که بسیار کم نوشت و به فیلسوف شفاهی مشهور شد، سیداحمد فردید است. فردید اما سواد نوشتن را داشت و اگر هراس بیمارگونه‌اش از نوشتن کتاب نبود، شاید وضعیت هایدگرخوانی امروز ما مسیری دیگر را طی می‌کرد. اما بجز فردید اندیشمند دیگری نیز در جهان معاصر حضور داشت که هیچ ننوشت و البته تاثیرش در اندیشه معاصر نیز بسیار بیشتر از فردید است.
حکیم متاله آیت‌الله علامه شیخ محمدحسین فاضل تونی شاید تنها فیلسوف و اندیشمند نامدار معاصر باشد که از نعمت نوشت بهره‌ای نداشت. اینگونه نبود که او مانند فردید ترس از نوشتن داشته باشد، بلکه او به طور کل سواد نوشتن را نداشت اما آثاری حیرت انگیز از خود به جای گذاشت و بسیاری از بزرگان معاصر از جمله محمدعلی فروغی (سیاستمدار و اندیشمند مشهور معاصر و صاحب کتاب سیر حکمت در اروپا)، آیات عبدالله جوادی آملی و حسن حسن زاده آملی، محمد ابراهیم باستانی پاریزی، محمد خوانساری و... از شاگردان او بوده‌اند. عمده شاگردان او بر عدم توانایی استادشان در نوشتن صحه گذاشته‌اند.
تحصیلات فاضل تونی
مرحوم فاضل تونی در ۱۲۵۹ شمسی در شهر تون واقع در جنوب خراسان به دنیا آمد. در سنین کودکی پدر را از دست داد، اما فقدان پدر که با فقر و تنگدستی همراه بود به وجه او را از تحصیل علم و سیر کمال باز نداشت. او در زادگاه خود تون که امروزه نامش را فردوس گذاشته‌اند، به تحصیل و فراگیری ادبیات عرب پرداخت و پس از پایان تحصیلات مقدماتی راهی حوزه مشهد شد. در این حوزه نیز او ادبیات را کامل کرد و سپس به فراگیری منطق، ریاضیات و نجوم پرداخت و مقدمات فقه و اصول را نیز فرا گرفت.
در آن دوران حوزه مقدسه اصفهان مجمع اساتید علوم معقول و منقول بود و شهرت زیادی داشت و همین باعث شد شوق هجرت به این شهر در دل فاضل تونی بیفتد. او با تنگدستی و فقر خود را به این شهر رسانید و تحصیل فلسفه و حکمت را آغاز کرد و همچنین به تکمیل فقه و اصول پرداخت. او مانند دیگر طلاب زمان خود از نظر معیشتی در مضیقه و عسر به سر می‌برد تا جایی که گاه تا چند روز حتی غذایی مختصر برای سدجوع نمی‌یافت و اگر هم می‌یافت چیزی جز نان و پیاز نبود.
شاگردی جهانگیرخان قشقایی و آخوند کاشی
طلاب حوزه مقدسه اصفهان عموما در تنگدستی به سر می‌بردند و معمولا از وجوهات چیزی به این حوزه نمی‌رسید در صورتی که این حوزه در دوران حضور فاضل تونی در اوج دوران علمی خود به سر می‌برد. یکی از مشهورترین کسانی که از معیشت بد طلاب این حوزه بارها در خاطرات خود نوشته، مرحوم دکتر جلال‌الدین همایی است که عمده تحصیلات حوزوی خود را در این حوزه انجام داده بود.
به هر حال مرحوم علامه فاضل تونی از همان روزهای آغازین ورود به حوزه مقدسه اصفهان به حوزه درس حکیم الهی و فیلسوف ربانی مرحوم میرزا جهانگیرخان قشقایی راه پیدا کرد و به مدت ۶ سال به فراگیری دوره کامل شرح منظومه حاج ملاهادی سبزواری پرداخت و پس از آن کتاب اسفار ملاصدرا را در محضر این حکیم بی‌بدیل آغاز کرد.
همدرس و هم‌مباحثه آیت‌الله فاضل در این دوران مرحوم آیت‌الله العظمی بروجردی بود. این دو به همراه همدیگر در درس‌های میرزا جهانگیرخان قشقایی و همچنین مرحوم آیت‌الله ملامحمد کاشانی مشهور به آخوند کاشی از عرفای بی‌بدیل تاریخ تمدن ایران زمین، شرکت می‌کردند. متاسفانه هنوز هم پژوهش درخوری درباره شیوه تدریس دو عالم برجسته مکتب اصفهان و دو مدرس نامدار حوزه علمیه این شهر یعنی جهانگیرخان قشقایی و آخوند کاشی صورت نگرفته و علاقه‌مندان به مکتب فلسفی اصفهان تقریبا از مطالعه کتاب درخوری که به زندگی و تفکرات و شیوه تدریس این دو حکیم، محرومند. روایت‌های شفاهی و پراکنده بسیاری از این دو بزرگ بویژه سیر و سلوک و همچنین تعامل آنها با شاگردانشان وجود دارد که باید جمع آوری شود. تقریبا عموم اندیشمندان برجسته حکمت قدیم از شاگردان این دو بوده‌اند؛ از آیت‌الله آقا رحیم ارباب گرفته تا سیدحسن مدرس، آقانجفی قوچانی، شیخ مرتضی طالقانی و آیت‌الله محمدعلی شاه آبادی (استاد عرفان امام خمینی)
فاضل تونی از مدرسان برجسته مکتب فلسفی تهران
آیت‌الله فاضل تونی پس از ۱۱ سال تحصیل در اصفهان به خراسان بازگشت، اما نتوانست در خراسان دوام بیاورد و پس از مدت کوتاهی دوباره عزم اصفهان کرد. در طول مسیر، در توقف خود در تهران متوجه شد که عارف برجسته مرحوم آیت‌الله حاج میرزا هاشم اشکوری (وی از شاگردان برجسته سه حکیم برجسته یعنی مکتب تهران یعنی محمدرضا قمشه‌ای، مدرس زنوزی و میرزای جلوه بود و در کتب معاصر از کلاس عرفان او حکایت‌ها نوشه‌اند) در مدرسه سپهسالار تهران تدریس کتاب «شرح مفتاح الغیب: در عرفان نظری» را آغاز کرده است. به همین دلیل از بازگشت به اصفهان منصرف شد تا محضر این استاد را نیز دیده باشد و توشه‌ای از دانش عظیم او برگیرد.
فاضل تونی بجز درس مفتاح الغیب، در درس‌های اسفار(هرچند که پیشتر اسفار را نزد جهانگیر خان خوانده بود)، فصوص الحکم و تهمید القواعد، آیت‌الله میرزا هاشم اشکوری نیز شرکت کرد و بدل به نخست شاگرد ایشان شد. پس از درگذشت استاد، فاضل تونی ادامه تدریس او را بر عهده گرفت و در تربیت طلاب همت گماشت. پس از مدتی تدریس علوم عقلی و معارف ربوبی، شهرت او بسیار بالا گرفت و بدل به یکی از بزرگان تدریس در حوزه علمیه تهران شد و اکنون نیز نامش در کنار آیات ابوالحسن شعرانی، سیدمحمدکاظم عصار، میرزا مهدی آشتیانی، مهدی الهی قمشه‌ای سیدابوالحسن قزوینی، میرزا احمد آشتیانی و... به عنوان یکی از بزرگان مکتب تهران در تاریخ به یادگار مانده است.
او بعدها پس از تاسیس دانشرای عالی به تدریس در آنجا دعوت شد. همچنین پس از تاسیس دانشکده معقول و منقلو دانشگاه تهران به دعوت مسئولان این دانشگاه تدریس علوم عقلی و معارف اسلامی را نیز در دانشکده آغاز کرد و شاگردان مهمی را پرورش داد. این استاد برجسته سرانجام در سال ۱۳۳۹ درگذشت و پیکرش پس از انتقال به قم در قبرستان مقدس شیخان به خاک سپرده شد. پس از درگذشتش میزان دارایی او صرفا یک خانه کوچک و چند قفسه کتاب عنوان شد.
روایت زنده‌یاد باستانی پاریزی از بیسوادی حکیم فاضل تونی
زنده‌یاد باستانی پاریزی در کتاب «آفتابه زرین فرشتگان» درباره استاد خود اینگونه نوشته است: «خود من شاگرد استاد بزرگ مرحوم فاضل تونی بودم و بعد از درگذشت او ـ چون مدیر داخلی مجله دانشکده ادبیات بودم ـ یک شماره اختصاصی در حق او چاپ کرده‌ام. استاد خلیق ما دکتر محمد خوانساری که هم شاگرد و هم همکار او بود در احوال او می‌نویسد: «در تون ـ زادگاه خود ـ سیوطی را نزد ملا محمدباقر تونی و مغنی را نزد آقا میرزا حسین به اتمام رسانید و مقداری از مطول را هم فرا گرفت.» دیگر صحبت از تحصیلات او در مشهد و اصفهان و سایر جاها نمی‌کنم ـ خصوصا در اصفهان که به قول همان دکتر خوانساری: «بس گرسنه خفت و کس ندانست که کیست؟» درس جهانگیر خان قشقایی مایه آبروی او شد.»
باستانی پاریزی ادامه می‌دهد: «قصد من احوال فاضل تونی نیست، خواستم جمله‌ای از مقاله دکتر خوانساری نقل کنم که در حق استاد می‌فرماید: «مرحوم فاضل از نعمت خط تقریبا محروم بود و به زحمت می‌توانست چیزی بنویسد، حتی امضا کردن نز برای او خالی از اشکال نبود. چه آن مرحوم فقط در ایام کودکی چند ماهی در مکتب مشق نوشته بود و پس از آن به واسطه قدرت حیرت انگیز حافظه احتیاجی به ثبت و یادداشت مطالب نداشت و بنابراین به ندرت ممکن بود چیزی بنویسد.»
باستانی پاریزی در ادامه اشکالی از متن مرحوم خوانساری می‌گیرد: «این عبارت تقریبا محروم به نظر من وافی به مقصود نیست زیرا من کاغذهایی دیدم که برای فاضل نوشته بودند و او امضا کرده بود و امضایش را از چپ نوشته بود. دکتر خوانساری با کلمه تقریبا خواسته «طوره ور پلاس پیچیده» بیسوادی استاد را لاپوشانی کند ولی به هر حال این همان جناب فاضل است که آدمی مثل مرحوم محمدعلی فروغی به دو زانوی ادب روزها در خدمتش می‌نشست و ترجمه فن سماع طبیعی ابن سینا را از این استاد بیسواد می‌آموخت... در واقع استاد فاضل ما که آن همه کتاب به اسم او وجود دارد مثل جزوه صرف و تعلیقه بر شرح فصوص، و منتخب قرآن و صرف و نحو و قرائت عربی و منتخب کلیله و جزوه منطق و حکمت طبیعی و الهیات، نبوده است مگر آنکه شاگردانی داشته در خدمت خود که برای او همان کار را می‌کرده‌اند که بلاتشبیه کاتبان وحی در مکه و مدینه انجام می‌داده‌اند.»
آثار علامه فاضل تونی/تقریرات دروس
کتاب «مجموعه رسائل عرفانی و فلسفی» آیت‌الله علامه محمدحسین فاضل تونی با گردآوری، تصحیح، تحقیق و تعلیقات وحید روح الله پور و حجت‌الاسلام والمسلمین مجید دستیاری برای نخستین بار در سال ۱۳۸۶ با شمارگان دو هزار نسخه،۴۷۲ صفحه و بهای سه هزار و ۷۵۰ تومان توسط انتشارات مطبوعات دینی قم منتشر شده است.
کتاب شامل ۶ بخش است. بخش نخست تعلیقه علامه فاضل تونی است بر «شرح فصوص الحکم» داود بن محمود قیصری، «رساله فی المراتب الخمس» که در اصل شرح رساله‌ای است از میرزا هاشم اشکوری، «مراتب خمس و علم مخزون الهی» که ترجمه حجت‌الاسلام حمید پارسانیاست از رساله فی المراتب الخمس، «الهیات»، «حکمت قدیم» و «منطق». از بین این رساله‌ها پیشتر «حکمت قدیم» در قالب یک کتاب مجزا توسط نشر مولی منتشر شده بود.
به باور بسیاری از پژوهشگران و اهالی فلسفه رساله منطق علامه فاضل تونی یکی از بهترین کتاب‌های آموزشی در علم منطق است. دقت مرحوم فاضل در مفاهیم منطق و همچنین شرح آنها حیرت انگیز است. در رساله حکمت قدیم نیز علامه فاضل تونی علاوه بر شرح مناسب و مختصری از فلسفه یونان به نقد نظریات افلاطون بویژه نقد نگاه او به مفهوم زمان نیز پرداخته است. به طور کل این رساله‌ها دانش حیرت انگیز علامه فاضل تونی و تسلط کامل او بر فلسفه و الهیات را نشان می‌دهد. دانشی که باعث شده نقص ناتوانی در نوشتن هیچگاه به چشم نیاید.