کنکاشی بر اندیشه‌های بشری از ابتدای تمدن و تاریخ ایران تا شرح اسلام
فرهنگ امروز: کتاب «تاریخ تحولات فکری در ایران» با عنوان فرعی مبحث سوم ایران و مذاهب اسلام تالیف سیدضیاء‌الدین صفی‌نیا از سوی انتشارات کانون نشر علم منتشر شد. این کتاب به موضوع تاریخ، دین، اسلام و ایران می‌پردازد. این کتاب در هشت فصل شامل خلافت علی‌بن ابیطالب(ع)، خلافت حسن‌بن علی(ع)، دوران معاویه، خلافت یزیدبن معاویه، آمدن حسین بن‌علی(ع) به سوی کوفه، فترت در دوران پس از حکومت یزیدبن معاویه، خلافت مروان‌بن حکم و خلافت عبدالملک‌بن مروان است که هر فصل شامل زیربخش‌هایی است و به شرح آنها می‌پردازد.
در مقدمه این کتاب می‌خوانیم: نزدیک به هفتاد سال پیش، زمانی که درس تاریخ حقوق را فرامی‌گرفتم، به این اندیشه افتادم که بیشتر محققان و مورخان در نوشتن تاریخ، به تاریخ نظامی و سیاسی و وقایع‌نگاری توجه داشته‌اند و دیگر رشته‌ها کمتر مورد امعان نظر واقع شده است. بعدها تاریخ اجتماعی و تاریخ اقتصادی و تاریخ ادیان و حقوق و علوم اداری و شعب دیگر مورد توجه قرار گرفت، اما آنچه به واقع کمتر مورد بررسی واقع شد، سرگذشت اندیشه‌ها و روش‌های فکری بود و حال آنکه تاریخ سیاسی و نظامی بیش از هر چیز زائیده چگونگی روش‌های فکری و کیفیت زندگی مردم است و نیروی اعتقاد دینی چنان شدت و غلبه‌ای دارد که بسیاری از حوادث و رویدادها منبعث از آن است. اعتقاد دینی، یکی از رشته‌های اندیشه بشری است و بشر احکام و سنت‌هایی را که قاعده محتوم و تغییرناپذیر می‌دانست، می‌شکند و به تدریج به سمت آزادی و رهایی از سنت‌های دست‌وپاگیر گرایش پیدا می‌کند.
عصر طلایی دوران ساسانی با آن ثروت و جلال و شکوه در مقابل حمله اعراب فرو ریخت، زیرا که در جامعه ایران ساسانی، مردم به صورت طبقات درآمده بودند و طبقات ممتازه، اجازه ورود توده مردم را به طبقه خود نمی‌دادند. مزایای جامعه مخصوص اشراف و خاندان‌های بزرگ و موبدان و هیربدان بود. هیچکس حق نداشت از غیرطبقه موبدان و بزرگان به مسلک روحانیان درآید و عامه مردم از ورود به طبقه دبیران ممنوع بودند و مالکیت در دست عده‌ای اشراف زمین‌دار بود. اما اعراب با نظامی منسجم و هماهنگ و اعتقادی محکم و ایمانی استوار از صحرای عربستان به دیگر نقاط روی آوردند و پیروز شدند، زیرا تحت لوای اسلام آنها طبقه نمی‌شناختند و ملاک برتری هر کس نزد خداوند تقوی بود.
شکستن طبقات که در آن روز امری ناممکن بود و ندای آزادی و برادری و برابری که اسلام عرضه می‌داشت، پایه‌های رسوم کهن و فرهنگ قرن‌ها را شکست و جهان متمدن ان روز را دگرگون کرد.
در بخشی دیگر می‌خوانیم: ترفندهایی که حکام قدرتمند برای تسلط بر دیگران به کار می‌برند و حیله و نیرنگ‌هایی که مردمان برای به دست آوردن زور و زر به کار می‌گیرند، پیمان شکستن‌ها و دروغ‌ها و شکنجه و آزار مخالفان و فریب آنها برای معدوم کردن آنان و ایجاد هراس در مردمان، امری است که بی‌پرده به شرح می‌آید و نشان داده می‌شود که چگونه خسروپرویز وقتی از دفع لشگریان روم شرقی عاجز می‌شود و آنها خود را به تیسفون می‌رسانند و دفاع از شهر از عهده سپاه مجهز و منظم و انبوه ساسانی برنمی‌آید، با تنظیم برنامه‌ای ساختگی که ظاهرا نباید به دست دشمن افتد، اما غرض اصلی افکندن آن به دست دشمنان است. سپاه روم از وحشت تصرف پایتخت خود، بدون نبرد تا قسطنطنیه پس می‌نشیند و وقتی خلیفه عباسی می‌خواهد برتری خاندان علوی را به صورت بخشنامه به مردم ابلاغ کند و مشاورانش به او گوشزد می‌کنند که با این کار پایه‌های خلافت عباسی را متزلزل می‌کند و مشروعیت آن را زیر سوال می‌برد.
در این کتاب اندیشه‌های بشری از ابتدای تمدن و تاریخ ایران شرح داده شده است. از بت‌پرستی، شمن‌پرستی و ادیان هندی و چینی و آئین‌های مذهبی فراموش‌شده مانند مانی که دیگر اگرچه پیروانی ندارد، اما در ادیان بعدی تاثیرگذار بوده است، نیز یاد شده است. دین یهود و مسیحیت شرح داده شده و هر چه به زمان معاصر نزدیک‌تر می‌شود به شرح اسلام می‌پردازد.
کتاب «تاریخ تحولات فکری در ایران» با عنوان فرعی مبحث سوم ایران و مذاهب اسلام تالیف سیدضیاء‌الدین صفی‌نیا در شمارگان 500 نسخه با قیمت 55 هزار تومان از سوی انتشارات کانون نشر علم منتشر شد.